استادیار پژوهشکده علوم اسلامی بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، و مدرس سطوح عالی حوزه علمیه مشهد
چکیده
شطرنج پیشینه‌ای دستکم دو هزار ساله دارد که در سیر تطوّر تاریخیاش تحولات کاربردی و ماهوی زیادی در آن رخ داده است و انواع گوناگونی از آن در دل فرهنگ‌های مختلف پدید آمده است. این تحولات تأثیر مستقیمی در استنباط حکم فقهی شطرنج دارد. در این میان یک یا چند نوع از انواع آن فی‌نفسه یا به جهت آلت قمار بودن مورد نهی قرار گرفته است؛ اما بسیاری از انواع شطرنج در زمان صدور نهی یا مرسوم نبوده است و یا هنوز اختراع نشده است. تسرّی حکم حرمت به این دست شطرنج‌ها، با چالش‌هایی همراه است. توجه به تفاوت پدیده‌های حقیقی و اعتباری، بازشناسی میزان وحدت و کثرت در پدیده‌ها و تعیین منطق حاکم بر آن در موضوعات احکام شریعت، حاکمیت مقولۀ اسم‌گرایی یا واقع‌گرایی در ثبوت و سریان حکم شرعی، همه در دستیابی به حکم شرعی انواع شطرنج‌های نوظهور یا غیرمرسوم زمان صدور روایات تأثیرگذارند. البته وجود اطلاقی که بتوان تسری حرمت را بدان مستند نمود آسان نیست؛ چه آنکه روایات تحریم‌گرِ شطرنج در فضایی صادر شده‌اند که نوع خاصی از شطرنج مرسوم و معهود بوده است و حتی برخی از آنها در پاسخ به پرسش از حکم شطرنج روایت شده‌اند. با ناتوانی روایات در اثبات تحریم انواع شطرنج راه برای اصول عملی باز می‌شود و چه‌بسا بتوان با تمسک به اصل برائت، جواز برخی از انواع شطرنج را نتیجه گرفت؛ گرچه این نتیجه منافاتی با نیکویی احتیاط ندارد.
)