تطوّر تاریخی شطرنج و تأثیر آن بر حکم فقهی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی (فقهی)

نویسنده

استادیار پژوهشکده علوم اسلامی بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، و مدرس سطوح عالی حوزه علمیه مشهد

چکیده

شطرنج پیشینه‌ای دست‎‌کم دو هزار ساله دارد که در سیر تطوّر تاریخی­اش تحولات کاربردی و ماهوی زیادی در آن رخ داده است و انواع گوناگونی از آن در دل فرهنگ‌های مختلف پدید آمده است. این تحولات تأثیر مستقیمی در استنباط حکم فقهی شطرنج دارد. در این میان یک یا چند نوع از انواع آن فی‌نفسه یا به جهت آلت قمار بودن مورد نهی قرار گرفته‌ است؛ اما بسیاری از انواع شطرنج در زمان صدور نهی یا مرسوم نبوده است و یا هنوز اختراع نشده است. تسرّی حکم حرمت به این دست شطرنج‌ها، با چالش‌هایی همراه است. توجه به تفاوت پدیده‌های حقیقی و اعتباری، بازشناسی میزان وحدت و کثرت در پدیده‌ها و تعیین منطق حاکم بر آن در موضوعات احکام شریعت، حاکمیت مقولۀ اسم‌گرایی یا واقع‌گرایی در ثبوت و سریان حکم شرعی، همه در دستیابی به حکم شرعی انواع شطرنج‌های نوظهور یا غیرمرسوم زمان صدور روایات تأثیرگذارند. البته وجود اطلاقی که بتوان تسری حرمت را بدان مستند نمود آسان نیست؛ چه آنکه روایات تحریم‌گرِ شطرنج در فضایی صادر شده‌اند که نوع خاصی از شطرنج مرسوم و معهود بوده است و حتی برخی از آنها در پاسخ به پرسش از حکم شطرنج روایت شده‌اند. با ناتوانی روایات در اثبات تحریم انواع شطرنج راه برای اصول عملی باز می‌شود و چه‌بسا بتوان با تمسک به اصل برائت، جواز برخی از انواع شطرنج را نتیجه گرفت؛ گرچه این نتیجه منافاتی با نیکویی احتیاط ندارد.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [العربیة]

التطوّر التاریخی للشطرنج وتأثیره فی حکمه الشرعی

چکیده [العربیة]

یمتلک الشطرنج تاریخاً لا یقلّ عن ألفی عام. خلال تطوره التاریخی، حدثت فیه العدید من التغییرات العملیة والماهویة، وظهرت أنواع مختلفة منه فی قلوب الثقافات المختلفة. ولهذه التطوّرات أثر مباشر فی الاستدلال على الحکم الفقهی للشطرنج. فی غضون ذلک، حُرّمت نوعاً أو أکثر من نوع واحد؛ إمّا لأنه فعل حرام فی نفسه أو لأنه جهاز قمار؛ لکن العدید من أنواع الشطرنج لم تکن شائعة وقت الحظر أو لم یتمّ اختراعها بعد، و لهذا توسیع حرمة الشطرنج لهذه الأنواع مشکل جداً. الاهتمام بالاختلاف بین الأمور الواقعیة والاعتباریة، و دوران الأحکام مدار الأسماء أو المسمّیات، و التعرف على درجة الوحدة والتعددیة فی الأشیاء وتحدید المنطق السائد فی موضوعات الأحکام الشرعیة، فکلّها مؤثرة فی تحقیق الحکم الشرعی للأنواع الحادثة أو غیر التقلیدیة من الشطرنج فی وقت صدور الروایات الناهیة. من جانب أخری، لیس من السهل الوصول إلی إطلاق لأدلة تحریم الشطرنج حتی یحرم علی طبقه جمیع أنواعها؛ لأن تحریم الشطرنج صدر فی زمان کان فیه نوع معین من الشطرنج تقلیدیاً وعادیاً، بل ورد بعضه فی السؤال عن حکم الشطرنج اللتی لُعِبت فی ذلک الزمان. و مع قصور الروایات لإثبات تحریم الأنواع المختلفة من الشطرنج، یسهل الرجوع إلی الأصول العملیة، وربما یمکن إثبات الحلیّة لبعض أنواع الشطرنج بالاعتماد على أصل البرائة؛ لکن هذه لاتنافی حسن الاحتیاط.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • تطور الشطرنج
  • أنواع الشطرنج
  • أصالة الاسم
  • التحول الماهوی
  • اللعبة